ΜΑΥΡΟ ΡΟΔΟ

Ο φιλοσοφικός στοχασμός (1)

1. Μια πρώτη προσέγγιση

Αισθάνομαι πως υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους είναι μάλλον αδύνατο να θεωρήσεις ένα τρόπο ζωής αποστερημένο από τον φιλοσοφικό στοχασμό. Δεν ξέρω πώς αυτό πρέπει να εννοηθεί σε αντιδιαστολή με την -ευρέως αποδεκτή- θεώρηση της ζωής σαν μια ευθύγραμμη πορεία που ξεκίνησε κάποια δεδομένη χρονική στιγμή, έχει μια καμπύλη εξέλιξης, με άνω και κάτω, θετικές και αρνητικές 'κορυφές' και ένα προδιαγεγραμμένο αλλά άγνωστο χρονικά, πέρας. Δεν ξέρω, ακόμη, εάν έχει καν περιεχόμενο να γίνει η οιαδήποτε αντιδιαστολή με οτιδήποτε, αφού εγώ τοποθετούμαι σαφώς και με καθαρότητα, όχι περιγραφικά. (Καμιά φορά, ξεχνούμε πως το να έχεις μια άποψη είναι τελείως διαφορετικό από το να έχεις μια ολοκληρωμένη θέση. Η άποψη απαιτεί απλά, μια μερική, καθαρά προσωπική βιωματική προσέγγιση-στην καλύτερη περίπτωση-, η θέση όμως είναι ένα σύνολο συμπαγές, μια στέρεα τεκμηριωμένη θεώρηση που έχει τελειώσει με το μερικό και έχει την απαίτηση -και την τόλμη θα έλεγα- να διεκδικεί το ολικό). Έτσι λοιπόν, πολύ λίγο με ενδιαφέρει να καταπιαστώ με το άθλημα των φιλολογικών διερευνήσεων και πολύ περισσότερο με απασχολεί το γεγονός της αναγκαιότητας του φιλοσοφικού στοχασμού στην ζωή, στον βίο, σε οποιοδήποτε 'μοντέλο' βίου και σε οποιοδήποτε αναφορικό μόρφωμα κι αν χρησιμοποιηθεί.

Εάν είναι απαραίτητο να έχει κανείς στέρεα και ακλόνητα βάθρα στο σκεπτικό του, άλλο τόσο είναι απαραίτητο να μην ξεχνά πως το να είσαι ευέλικτος είναι αρετή και, μάλιστα, εργαλείο σκέψης και διανοητικής εργασίας. Ο φιλοσοφικός στοχασμός που με απασχολεί, δεν είναι ένα σύνολο από πορίσματα και αφορισμούς για το Θεό, τον άνθρωπο, την ύπαρξη, κλπ. Περισσότερο είναι η ίδια η αδήριτη ανάγκη να τίθενται ερωτήματα, να αναλύονται, να πρωταγωνιστούν. Ξεκινώ, συνεπώς, από κάτι πολύ απλό. Δεν έχει σημασία το αν τέθηκαν κάποτε και από κάποιους, δεν έχει σημασία αν το περιεχόμενο των ερωτημάτων είχε και το σπόρο του αδιεξόδου -της φιλοσοφικής σιωπής- ή αν όσοι οδηγήθηκαν σε τούτα τα αδιέξοδα ήταν επαρκείς ή όχι στην μεθοδολογία που ακολούθησαν ή στα εργαλεία που μεταχειρίστηκαν. Τα ερωτήματα προϋπήρχαν της γέννησης και εξακολουθούν μετά την τελευτή. Τα ερωτήματα στέκουν σαν οικοδομήματα εξω-ιστορικά και εξω-λογικά αλλά απαιτούν πάντα -αφού έχουν την σφραγίδα της αθανασίας- να προσεγγίζονται από την ανθρώπινη διανόηση εντός του ιστορικού γίγνεσθαι, δηλαδή σε συνθήκες δεδομένου και 'διαστασιολογημένου' χωροχρονικού πλαισίου. Το παράδοξο που διακρίνει αμέσως κανείς, είναι εξίσου παλαιό με τα ίδια τα ερωτήματα και ας πούμε πως μπορεί να συνοψιστεί στον εξής τύπο: μπορεί κάτι που είναι άχρονο να προσεγγιστεί με όρους ανθρώπινους; Μπορεί κάτι που είναι 'παράλογο' να 'εκλογικευτεί'; Μπορεί να αρθεί το φιλοσοφικό αδιέξοδο όταν ο νους είναι πεπερασμένος και λειτουργεί με σχήματα και σύμβολα;

Πέρα από αυτά -και πολλά ακόμη-τα εύλογα και διαρκή ερωτήματα, στην πορεία της εσωτερικής εργασίας -στον τραχύ ανάβατο της ανίχνευσης των κρυφών κορυφών τούτων των ερωτημάτων- αναδύονται και ανακύπτουν και οι γνωστές 'παγίδες' που μας κληροδότησαν οι βετεράνοι της διανόησης και της φιλοσοφικής ατραπού. Αυτές οι παγίδες είναι ακριβώς οι πρώτες 'ναρκοθετημένες' περιοχές που στήνει ο ίδιος ο νους στην προσπάθειά του να αποπροσανατολίσει τον ερευνητή και να τον στρέψει στα ψευδοπροβλήματα της 'σκέψης', σε δευτερεύουσες δηλαδή οδούς, σε παράδρομους της εργασίας, που έχουν να κάνουν με την σύγκρουση στοχασμού και πίστης, την γέννηση του αυθεντικού διανοητή και την κατασκευή περίτεχνων αλλά περιττών οικοδομημάτων λογοτεχνικής, μάλλον, αξίας. Ο διανοητής παρασύρεται, πολλές φορές γητεύεται από τις σειρήνες αυτές -που ο ίδιος έχει επινοήσει- και κατεδαφίζει ό,τι ως εκείνη τη στιγμή με αληθινό μόχθο είχε οικοδομήσει.

Έτσι, κρίνω αναγκαίο να αναπτύξω στη συνέχεια την έννοια του πυρηνικού στοχασμού, που είναι εκείνη η βαθιά και αληθινά σημαντική περιοχή του φιλοσοφικού στοχασμού που με ενδιαφέρει, όχι μόνο γιατί είναι ένα νησί απρόσιτο και περίπου μυθικό αλλά και γιατί εκεί συναντιέται η διανόηση με την εσωτερική όραση και ο τιτάνιος αγώνας για γνώση με την αποκρυσταλλοποίηση των αμετάβλητων νόμων της ζωής και του θανάτου σε καθημερινή δράση και πρακτική.

2. Η έννοια του πυρηνικού στοχασμού

Αισθάνομαι κάπως αμήχανα καθώς, οφείλοντας να ξεκινήσω αποφατικά, είμαι υποχρεωμένος να είμαι πολύ προσεχτικός στο να μην εγκλωβιστώ σε 'κλειστοφοβικές' και συντηρητικές θεωρήσεις μιας έννοιας που, αν μη τι άλλο, με γοητεύει γιατί εμπεριέχει την πιο αυθεντική ατμόσφαιρα ελευθερίας από οτιδήποτε άλλο. Κι όμως, τούτη η ατμόσφαιρα δεν ταυτίζεται με την ελευθερία κι αυτό χρειάζεται μεγάλη επίσης προσοχή και επαγρύπνηση.

Λέω πως αποφατικά θα ξεκινήσω γιατί ο πυρηνικός στοχασμός δεν είναι το ευρύτερο δυνατό σύνολο, το μεγα-σύνολο, ας πούμε, της άναρχης και εξω-κανονικής ανθρώπινης σκέψης που αγκαλιάζει τα πάντα χωρίς να περικλείει τίποτα και αγγίζει το σύμπαν χωρίς να το περιέχει ποτέ. Και ο πυρηνικός στοχασμός είναι έτσι ένα υποσύνολο αλλά, ας μου επιτραπεί, το σημαντικότερο. Από όλα τα τέκνα του υγιούς στοχασμού, είναι το ευρωστότερο, το πιο ρωμαλέο, το πιο δυναμικό και μαζί, εκείνο που ξέρει να επιβιώνει καθώς έχει να δώσει διεξόδους στα ψευδο-αδιέξοδα και ξέρει να αναρριχάται και στις υψηλότερες κορυφές, άφοβο και θρασύ.

Και επιμένω να προχωρώ αποφατικά -κι όμως αισθάνομαι κάπως σαν τον επιδέξιο ναρκοθηρευτή που οφείλει να είναι πάντα σε εγρήγορση και όσο περισσότερο έμπειρος τόσο περισσότερο ζυγιάζει το κάθε του βήμα στο απέραντο ναρκοπέδιο της ανθρώπινης σκέψης- ξεκαθαρίζοντας πως τούτος ο στοχασμός, αποκλείει, είτε το θέλει είτε όχι, για πάντα και αυστηρά κάθε μορφής θρησκευτικό προσανατολισμό, κάθε μορφής αναφορά σε λατρείες, δόγματα, πίστεις κλπ. Πως να το κάνουμε, η πίστη είναι ένα σύνθετο, στιβαρό και μαζί παράλογο οικοδόμημα που δεν αφήνει περιθώρια για άλλες προσεγγίσεις πέραν της δυαδικής. Ναι ή Όχι. Πιστεύω ή Δεν πιστεύω. Πως να συμβιώσει το χτισμένο απ'τα υλικά της ελευθερίας και της αναζήτησης διανόημα -εκείνου που π.χ. απόψε κοιμάται στο δάσος της φυσικής επιλογής για να ξυπνήσει αύριο κάτω από τον ήλιο του δημιουργισμού- με την θάλασσα του συναισθήματος και την προδιαγεγραμμένη ρότα του διάπυρου ψυχισμού εκείνου που πιστεύει;

Κι επιμένω ακόμη αποφατικά καθώς η ελευθερία είναι η μόνη φρόνηση, η μόνη μέθοδος και η μόνη έλλειψη που δικαιώνουν την δική μου αφροσύνη, τη δική μου μη μεθοδικότητα, τη δική μου υπερβολή. Συμβιωτικά να θεωρήσω όλα αυτά μπορώ λοιπόν, που γεννάει τούτος ο στοχασμός, ναι, συμβιωτικά και όχι ανταγωνιστικά και σε καταστροφική αντιπαλότητα επικυριαρχίας. Κι η ατμόσφαιρα ελευθερίας που είπα πριν, αν δεν είναι η ιδανική στο να ολοκληρώνει εσωτερικά ένα μόρφωμα πρώτα την ύπαρξή του και μετά να περνά κανείς στο επόμενο, είναι γιατί ακριβώς, αυτή ακριβώς η υπέροχη αίσθηση της παράλληλης, απόλυτα σύγχρονης συνύπαρξης, παρουσίας και ευδοκίμησης όλων των παραγώγων του πυρηνικού στοχασμού επιτρέπει να μην ολοκληρώνω τίποτε και όμως να μπορώ να περνώ στην επόμενη διαδρομή.

Πριν συνεχίσω, αισθάνομαι την παρόρμηση να καταθέσω ένα σχήμα που ξεδιακρίνει πολλά. Με εκφράζει λοιπόν το "πιστός είναι εκείνος που στάθηκε ανίκανος να στοχάζεται και στοχαστής είναι εκείνος που φοβήθηκε να πιστεύει". Ακόμη και αν το εκλάβει κανείς σαν παιγνίδι των εννοιών ή σαν απολυτοποίηση δυο τόσο διακριτών κόσμων σε υπερ-απλουστευμένα σχήματα, υπάρχει ένα υπόβαθρο που, σε επόμενη σελίδα, θα προσπαθήσω να αναλύσω.

Μιλώντας ήδη για τα παράγωγα -το προϊόν δηλαδή- του πυρηνικού στοχασμού, ίσως κάποιος να αισθάνθηκε έτοιμος να προβάλλει την πρώτη του ένσταση, που θα θεωρούσα δικαιολογημένη. Κι όμως, αυτός ο δρόμος που διαλέγω να προχωρήσω είναι αυτός που απ'την αρχή κιόλας με ενθουσιάζει και με κερδίζει καθώς μου προσφέρει τα πρώτα του δώρα, τους πρώτους του καρπούς. Μοιάζει με κείνον που απέδρασε απ'την πνιγηρή ατμόσφαιρα της μεγαλούπολης, έφτασε σε ένα πελώριο δάσος και δεν περιμένει να περάσουν ώρες και μέρες στην εσωτερική εξερεύνηση των μυστικών του μα από την πρώτη κιόλας στιγμή που πέρασε στην μαγική του χώρα απολαμβάνει την δροσιά, την αίσθηση ελευθερίας και μαζί, την αρχέγονη και αυτοκρατορική του μοναξιά. Και η μοναξιά αυτή είναι που θα τον κρατήσει ή θα τον διώξει από αυτό το δάσος. Και σ'αυτήν ακριβώς την ακριβή και απρόσιτη ηδονή θα περάσω ευθύς αμέσως.

3. Η μοναξιά στον πυρηνικό στοχασμό

Νομίζω πως ίσως θα πρέπει να γίνει κάποια αναφορά στο περιεχόμενο της λέξης 'μοναξιά' και πως αυτό το περιεχόμενο, πέρα από το σημειολογικό του βάρος, έχει και τον ουσιαστικό του αντίκτυπο, ή, καλύτερα, έχει και το αυθεντικό του νόημα στην διεργασία του στοχασμού. Οι περισσότεροι που ακούν την λέξη 'μοναξιά' αισθάνονται την ανάγκη να την διαχωρίσουν από την λέξη 'μοναχικότητα' ενώ στην ουσία και οι δύο λέξεις έχουν, τελικά, το ίδιο συναισθηματικό προϊόν αν και διαφέρουν στο ειδικό τους βάρος. Πρωτογενώς, δηλαδή, η μοναξιά, ορίζεται σαν η περιθωριοποίηση, η απομόνωση, η επιβαλλόμενη εξορία, η αυτοεξορία, η διαδρομή στην Σαχάρα της ζωής. Η μοναξιά είναι ο κόλαφος, ο εφιάλτης, ο εν ζωή θάνατος, το τέλος της κοινωνικής δράσης, η απαξίωση της ίδιας της ζωής. Η μοναξιά, έτσι, δαιμονοποιείται, είναι μια άσχημη γριά, μια βρόμικη πόρνη, μια σύφιλη, μια μολυσματική ασθένεια, μια κατάρα. Κανένας δεν θέλει να είναι μόνος, σε ένα πολιτισμικό περιβάλλον όπου η σχέση με τον άλλο είναι δεδομένη και σπουδαία -έστω κι αν δεν είναι σημαντική-, σε μια ετεροπροσδιορισμένη αξιολογικά ζωή όπου ο άνθρωπος είναι ένα αναφορικό κοινωνικά όν και δεν υφίσταται μόνος, η μοναξιά είναι στην ουσία, πολύ χειρότερη από το θάνατο, που στο κάτω κάτω έχει την αιώνια μεταφυσική του αίγλη, δεν αγγίζεται, δεν αλλάζει, δεν ερμηνεύεται. Η μοναξιά όμως; Είναι η αποτυχία του ανθρώπου να δράσει κοινωνικά, να κοινωνήσει τη ζωή, να προάγει ό,τι έχει οριστεί ως σημαντικό και μεγάλο.

Εξαιρέσεις; Πολύ λίγες 'επιτρέπονται' και αυτό επειδή, περνώντας κιόλας στην μοναχικότητα, έχει κληροδοτηθεί να θεωρείται το 'περίεργο' ως γενικώς αποδεκτό σε χώρους επίσης 'περίεργους'. Στην τέχνη, στην θρησκεία, στην φιλοσοφία. Ο μοναχικός ζωγράφος που όλοι θαυμάζουν και κανείς δεν πλησιάζει, ο ασκητής που εγκατέλειψε τα εγκόσμια και μονάζει σε κάποια σκήτη, ο 'εκκεντρικός' λογοτέχνης, ποιητής, φιλόσοφος που 'δεν μπορεί να δημιουργήσει αλλιώς'. Οι εξαιρέσεις που δικαιώνουν τον κανόνα, που μεταλλάσσουν την κοινωνική υποκρισία σε ανακούφιση, που εξαργυρώνουν τις ενοχές με μικροαστικούς συλλογισμούς και κοινοτυπίες.

Κι ο πυρηνικός στοχασμός, ξεκινά κιόλας από την πρώτη στιγμή της απόδρασης από όλη αυτή την υποκριτική αποφορά μιας παγκόσμιας, πανίσχυρης και πανάρχαιας συνείδησης του 'μέσου όρου' και αρχίζει να ανθίζει στην ψυχή του ταγμένου να ανιχνεύσει τα μυστικά δωμάτια της νόησης σηκώνοντας ταυτόχρονα και τον σταυρό της απαξίας και της σιωπηλής ή μη αποδοκιμασίας για ένα εγχείρημα που τον 'πετάει έξω από την κοινωνία', και έξω από την ιστορία ακόμη.

4. Η αναγκαιότητα της μοναχικότητας στην εσωτερική εργασία

Εδώ αναγκάζομαι να είμαι κοινότοπος. Δεν υπάρχει άλλη οδός, δεν έχει την έννοια του στερεότυπου αλλά του ουσιαστικού, δεν νοείται καν σαν σχήμα ούτε σαν πρόφαση αλλά εμπεριέχει την αλήθεια του βιώματος. Ο στοχασμός –σαν γενεσιουργός διαδικασία- δεν κοινωνείται, δεν μερίζεται, δεν είναι αγαθό μιας συλλογικής συνείδησης. Ο στοχασμός τρέφεται από την βαθιά και μυστική πηγή της αιώνιας Γνώσης που αποτελεί το πανάρχαιο βάθος του ασυνειδήτου αλλά και φιλτράρεται από τις προσλαμβάνουσες της εγρήγορσης και της αντίληψης για να αποτελέσει το καθαρότερο και πολυτιμότερο μόρφωμα του ανθρώπινου πνεύματος. Ο στοχασμός, είναι το αποτέλεσμα αλλά και η διαδικασία. Είναι το παιδί που γεννιέται αλλά και η κύηση, είναι οι γονείς αλλά και ο γόνος, είναι το πέρας αλλά και η αρχή, είναι το δημιουργούμενο αλλά και ο πυρετός της δημιουργίας. Και η μοναξιά είναι η μήτρα μέσα στην οποία συντελείται το θαύμα της γέννησης του στοχασμού…